18

AHİ

EVRAN

AKTÜEL 

ken, sonradan giderek tuğla kul-

lanımı ağırlık kazanmıştır. Mih-

rap önü kubbeli plân şeması ile 

merkezî plânlı câmi formunun ilk 

örnekleri bu dönemde yapılmış-

tır. XI. Yüzyıl başlarına tarihlenen 

merkezî plânlı Hazara Câmii, eni-

ne gelişmiş plânı ve büyük bo-

yutlu kubbesi ile Talhatan Baba 

Câmii(XI. Yüzyıl sonları-XII. Yüz-

yıl başları), portal cephesindeki 

pişmiş topraktan yapılmış zen-

gin süslemeleri ve bunlar arasın-

daki çini tezyinatı ile dikkat çe-

ken Muğak Attari Câmii(XII. Yüz-

yıl) Karahanlıların en önemli 

câmileridir.

43

  Türk Câmi mimari-

sinin Karahanlılarla başlayan ge-

lişimi 

Gazneliler(963-1187)’de 

de devam etmiştir. Bu dönem 

câmilerinden, Gazne’de yapılmış 

olan ağaç direkli, ahşap düz ça-

tılı ve zengin süslemeli Arusu’l-

Felek Câmii(998-1030), Anado-

lu Selçuklu câmi mimarisinde 

önemli bir yere sahip olan ağaç 

direkli câmilere öncülük eder-

ken, Leşker-i Bazar Ulu Câmii(XI. 

Yüzyılın ilk yarısı) ise enine geliş-

me gösteren, dikdörtgen plânı ve 

mihrap önü kubbesiyle Türk câmi 

mimarîsinin Anadolu’daki geliş-

me sürecinde önemli bir aşama-

sını ve plân tipini oluşturmakta-

dır.

44

 

Büyük Selçuklular dönemi(1040-

1307)’nde Türk mimarisinde daha 

önce başlayan gelişmeler değer-

lendirilerek, âbidevî bir câmi mi-

marisi ortaya konulmuş, dört ey-

vanlı, avlulu ve mihrap önü kub-

beli plân şeması ustalıkla uygu-

lanmıştır. Bu plân tipi, bütün İran 

ve Orta Asya’da inşa edilen diğer 

câmilere de örnek teşkil etmiştir. 

Önemli bölümleri Melikşah döne-

minde(1072-1092) yapılmış olan 

Isfahan’daki Mescid-i Cuma, Gül-

payegan Câmii(1108-1118), Kaz-

vin Mescid-i Cuma(1113-1119), 

Barsiyan Mescid-i Cuma(1134), 

Zevvare Mescid-i Cuma(1135) ve 

Ardistan Mescid-i Cuma(1158) 

Büyük Şelçukluların İran’da inşâ 

ettikleri önemli câmilerdir.

45

  

Kubbeye eyvanı birleştiren bir 

çekirdeğe sahip bu Selçuklu 

câmilerine “Köşk Tipi” câmiler de 

denilmektedir. Ayrıca, Isfahan 

Mescid-i Cuma’sındaki Melikşah 

ve Terken Hatun kubbelerinin 

plân konstrüksiyonu câmi mima-

risinde, Anadolu’da Artukluların 

1156 tarihli Silvan Ulu Câmii’nde 

ve Memlüklülerin Kahire Baybars 

Câmii’nde farklı tasarımlar içinde 

Diyarbakır Ulu Cami