AHİ
EVRAN
AKTÜEL
21
* Bu makale, “An Introduction to The Birth
And Development of Mosque Architecture in
Islamic Art”, Euro Agenda(Avrupa Günlüğü),
Yıl/Jahr: 6, Sayı/Heft: 10, Nr: 2/2007, p. 301-
311’de yayınladığımız makalenin Türkçesi ve
yeniden gözden geçirilmiş hâlidir.
** Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk
İslam Sanatları Tarihi Anabilim Dalı Öğretim
Üyesi.
1 Raşit Küçük, “Saadet Asrında Cami”, Cami
Yazıları, Ankara 2012, s. 11.
2 Jons Pedersen, “Mescid”, İslâm Ansiklopedesi,
Cilt: 8, İstanbul 1971, s. 1.
3 Firûzâbâdî, Tertîbü’l Kâmûs el-Muhiît, Cilt: 2,
Mısır 1970, s. 521.
4 Şemseddin Sâmi, Kâmûs-i Türkî, İstanbul
1989, s. 1341.
5 İbn Manzûr, Lisanü’l-Arab, Cilt: 3, Beyrut,
Tarihsiz, s. 204.
6 Tekil olarak altı yerde: Arâf: 29, 31; Tevbe:
107, 108; İsrâ: 7; Kehf: 21.
7 Çoğul olarak dört yerde: Bakara: 114, 187;
Hac: 40; Cin: 18.
8 İsim tamlaması olarak on altı yerde: Tevbe: 7,
17, 18, 19; Bakara: 144, 149, 150, 191, 196, 217;
Mâide: 2; Enfâl: 34; İsrâ: 1; Hâc: 25; Fetih: 25, 27.
9 Kehf: 21.
10 Muhammed Hamidullah, İslâm
Müesseselerine Giriş, (Ter: İhsan Süreye Sırma),
İstanbul 1984, 46, 47.
11 İbn Manzûr, a.g.e., s 205.
12 Bkz. Câhid Baltacı, “İslâm Medeniyetinde
Câmi”, M.Ü.İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 3,
İstanbul 1985, s. 225.
13 Hüseyin Kâzım Kadri, Türk Lügatı, Cilt: 2,
İstanbul 1928, s. 321.
14 Yılmaz Can ve Recep Gün, Ana Hatlarıyla
Türk İslam Sanatları ve Estetiği, Samsun 2005,
s. 48.
15 Bkz. Can ve Gün, a.g.e., s. 48.
16 Buhari, Mevakıtu’s-Salat, Bab:1, C.1, İstanbul
Tarihsiz, s. 132; Mehmed Mevkufati, Mülteka
Tercümesi Mevkufat, (Sadeleştiren: Ahmed
Davudoğlu, Yayına hazırlayanlar: Şevket Gürel-
Zülkarneyn Tatlılı), C.1, İstanbul 1980, s.101;
Molla Hüsrev, Gurer v Dürer Tercümesi, (Çev:
Arif Erkan), C. 1, İstanbul 1979, s. 95-96.
17 Buhari, Ezan,Bab: 30, C.1, İstanbul Tarihsiz,
s.158.
18 Cuma Suresi Ayet: 9; Buhari, Cumua, Bab:1,
2, C.1, İstanbul Tarihsiz, s. 211; Molla Hüsrev,
a.g.e, s. 242; Mehmed Mevkufati, a.g.e, s. 254-
256.
19 Buhari, İdeyn, Bab: 6, 7, 8, C. 2, İstanbul
Tarihsiz, s. 4-5; Mehmed Mevkufati, a.g.e., s.
264-272; Molla Hüsrev, a.g.e., s. 249-252.
20 Bkz. Nusret Çam, İslamda Sanat Sanatta
İslam, 2. Baskı, Ankara 1997, s. 82-83.
21 Âl-i İmrân: 96, 97.
22 Bkz. Muhammed Hamidullah, a.g.e., s. 59,
61, 63-65; Baltacı, a.g.m., s. 227; Pedersen,
a.g.m., s. 5.
23 Bkz. el-Belâzurî, Fütûhu’l-Büldân, (Çev:
Mustafa Fayda), Ankara 1987, s. 1-5; İbn Hişâm,
es-Sîretü’n-Nebeviyye, I-II, Mısır 1955, s. 494,
498; Semhûdî, Vefâ el-Vefâ bi Ahbâr-ı Dâr-ı
Mustafa, Mısır, 1326, s. 178-181; İbn Seyyidü’n-
Nâs, Uyûnü’l-Eser, Kahire 1356, s. 193; M.
Asım Köksal, İslâm Tarihi, Cilt: 8-9, İstanbıl
1987, s. 9-10; Pedersen, a.g.m., s. 4; . Ahmet
Güner, “Asr-ı Saadet’te Mescidler/Camiler ve
Fonksiyonları”, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te
İslam, (Ed: Vecdi Akyüz), Cilt: 4, İstanbul 1995,
s.164-174.
24 Bkz. El-Mesûdî, a.g.e., s. 286; İbn Seyyidü’n-
Nâs, a.g.e., s. 194; el-Belâzurî, a. g.e., s. 5; el-
Halebî, İnsân el-Uyûn, Kahire 1292, s. 78.
25 Baltacı, a.g.m., s. 227; Köksal, a.g.e., Cilt:
1, s. 117; İbrahim Numan, “Dini İctimâî
Müesseselerimizin Doğuşunda ve Mimarî
Tekâmülüne Mescid-i Nebevî’nin Tesirleri”,
Kubbealtı Akademi Mecmuası, Yıl: 11, Sayı: 3,
Temmuz 1982, s. 38.
26 Muhammed Hamidullah, a.g.e., s. 59-64.
27 Muhammed Hamidullah , a.g..e., s. 54, 55.
28 Bkz. Numan, a.g.m., s. 39.
29 Mescid-i Nebevî ile ilgili geniş bilgi için
şu eserlere bkz. KAC Creswell, Early Muslim
Architecture, Cilt: 1, p. 2,3, 5, 6, 7, 8; H.H.
Kemâlî Söylemezoğlu, İslâm Dini İlk Câmiler ve
Osmanlı Câmileri, İstanbul 1955, s. 19, 22, 24,
26-27; Çam, a.g.e., s. 164-173.Köksal, a.g.e., s.
136-140.
30 Ekrem Hakkı Ayverdi, “Câmilerde İlk Saf
ve Geniş Saf Hakkında”, Kubbealtı Akademi
Mecmuâsı, Yıl: 11, Sayı: 2, Nisan 1982, s. 9.
31 Çam, a.g.e., s. 172.
32 Bkz. Creswell, K.A.C, A Short Account
of Early Muslim Architecture, (Revised and
supplemented by James W. Allan), Cairo 1989,
p. 9-10.
33 Bkz. Can ve Gün, a.g.e., s.49-60.
34 Can ve Gün, a.g.e., s.61.
35 Creswell, A Short Account of.., p.46-82,
315-330, 218-221; Suut Kemal Yetkin, İslam
Mimarisi, Ankara 1965, s. 9-17.
36 Bkz. Creswell, A Short Account of ..., p. 292-
302; Yetkin, a.g.e, s. 34-39; Can ve Gün, a.g.e.,
s. 60-67.
37 Bkz. Can ve Gün a.g.e., s.74.
38 Bkz. Creswell, A Short Account of, p. 359-
365; Yetkin, a.g.e., s. 54-55; L. Golombek,
“Abbasid mosque at Balkh”, Oriental Art n.s.xv,
no.3 (1969), p. 173-189.
39 Creswell, A Short Account of, p. 348-351,
367-370; Yetkin, a.g.e., s. 56, 59-60.
40 Creswell, A Short Account of., s. 391-406;
Yetkin, a.g.e., s.56-59.
41 Bkz. Can ve Gün, a.g.e., s. 84.
42 Bkz. Yetkin, a.g.e., s. 69-75.
43 Karahanlı câmileri hakkında geniş bilgi için
bkz. Mustafa Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde
Şehir ve Mimarlık, İstanbul 1977, s. 144-163;
Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, I-II, İstanbul 1984,
s. 19-24; İbrahim Çeşmeli, Antik Çağdan XIII.
Yüzyıla Kadar Orta Asya ve Karahanlı Dönemi
Mimarisi, 2. Baskı, İstanbul 2007, 65-103; İ.
Çeşmeli, “Orta Asya’da Bir Ortaçağ Yapısı Olan
Diggaran Camisi”, Sanat Tarihi Yıllığı, XVI, 2003,
s. 25-59; İ. Çeşmeli, “Orta Asya’da Eksentrik Bir
Yapı: Mağak-ı Attari Camii”, Arkeoloji ve Sanat,
118, 2005, s. 76-85.
44 Gazneli câmileri hakkında bkz. Yetkin,
a.g.e., s. 84; Aslanapa, a.g.e., s.37-40.
45 Bkz. Erıc Shroeder, “The Seljuq Period”, A
Survey of Persıan Art, London and New York,
1939, page: 981-986; 990-997, 1004-1009;
Yetkin, a.g.e., s. 88-90; Aslanapa, a.g.e., s. 49-
62; Cezar, a.g.e., s. 346-368;Can ve Gün, a.g.e.,
s.107-110.
46 Ara Altun, Ortaçağ Türk Mimarîsinin
Anahatları İçin Bir Özet, İstanbul 1988, s. 74, 75,
47 Bkz. Aslanapa, a.g.e. Cilt:.II, s. 1-7.
48 Bkz. Aslanapa, a.g.e., s. 8-18; Ara Altun,
Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin
Gelişmesi, İstanbul 1978.
49 Bkz. Aslanapa, a.g.e., s. 19-24.
50 Bkz. Doğan Kuban, Selçuklu Çağında
Anadolu Sanatı, İstanbul 2002, s. 128-144;
Aslanapa, a.g.e., s 25-27.
51 Bkz. Aslanapa, a.g.e., s.38-65; Kurt Erdmann,
“XIII. Yüzyıl Anadolu Camilerinin Özel Durumu”,
Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi,
Ankara 1962, s. 144-151; Rabia Özakın, “XIII.
Yüzyıl Anadolu Selçuklu Cami Mimarisinde
Gelişim ve Beylikler Dönemine Etkileri”, Türkler
Ansiplopedisi, Cilt: 7, Aralık 2002, Ankara, s.
865-871.
52 Bkz. Aslanapa, a.g.e., s. 72-79.
53 Bkz. Murat Katoğlu, “13. Yüzyıl Konyasında
Bir Cami Grubunun Plan Tipi ve “Son Cemaat
Yeri”, Türk Etnoğrafya Dergisi, IX, 1966, s.
81-100; Sadi Dilaver, “Anadolu’da Tek Kubbeli
Selçuklu Mescitlerinin Mimarlık Tarihi
Yönünden Önemi”, Sanat Tarihi Yıllığı, IV,
İstanbul 1971, s. 18-27.
54 Bkz. Hakkı Acun, Manisa’da Türk Devri
Yapıları, Ankara 1999, s. 32-66.
55 Beylikler dönemi câmileri hakkında geniş
bilgi için bkz. Gönül Öney, Beylikler Devri
Sanatı XIV.-XV. Yüzyıl(1300-1453), Ankara 1989,
s. 3-17.
56 Fazla bilgi için bkz. Hakkı Acun, “Erken
Devir Osmanlı Mimarîsi”, Osmanlı, 10, Kültür
ve Sanat, (Edi:Güler Eren), Ankara 1999, s.
137-144; Haluk Karamağaralı, “Türk Cami
Mimarisinde Mekan Gelişmesi ve Ayasofya
Meselesi”, 100 Yaşında Bir Osmanlı Ekrem Hakkı
Ayverdi ve Osmanlı Mimarisi Sempozyum 4
Aralık 1999, Ankara, (Yayına Hazırlayan: Ayşe
Yıldız Topuz), Ankara 2002, s. 83-108.
57 Bkz. Can ve Gün, a.g.e., s. 183-194.
58 Geniş bilgi için bkz. Abdüsselâm Uluçam,
“Klasik Dönem Osmanlı Mimarîsi”, Osmanlı, 10,
Kültür ve Sanat, (Edi:Güler Eren), Ankara 1999,
s. 163-178.
59 Barok câmilerle ilgili geniş bilgi için bkz.
Betül Bakır, “XVIII. Yüzyılda Türk Baroku
Camiler”, Osmanlı, 10, Kültür ve Sanat,
(Edi:Güler Eren), Ankara 1999, s. 265-275.
60 Batılılaşma dönemi câmileri hakkında fazla
bilgi için bkz. Rüçhan Arık, “Batılılaşma Dönemi
Anadolu Türk Mimarisine Bir Bakış”, Osmanlı,
10, Kültür ve Sanat, (Edi:Güler Eren), Ankara
1999, s. 247-257.
61 Can ve Gün, a.g.e., s. 195-197; ayrıca
geniş bilgi için bkz.Nurcan İnci Fırat, “XX.
Yüzyıl Başlarında Görülen Osmanlı Mimarisi”,
Osmanlı, 10, Kültür ve Sanat, (Edi:Güler Eren),
Ankara 1999, s. 287-297.
Dipnotlar